Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) là hai hiệp định lớn, có tầm ảnh hưởng trong khu vực. Trong khi CPTPP là hiệp định thế hệ mới với những cam kết sâu, rộng ngay cả trong các lĩnh vực phi truyền thống như lao động, môi trường, doanh nghiệp nhà nước, v.v…, RCEP cũng là một hiệp định toàn diện, định hình một khu vực mậu dịch tự do lớn nhất thế giới. Cả hai hiệp định đều có Chương Thương mại điện tử và so sánh cách tiếp cận, mức độ cam kết chương này giữa hai hiệp định cho thấy những khác biệt về mức độ cam kết, tính ràng buộc pháp lý và hệ quả thực thi.

1) Khung pháp lý và triết lý thiết kế

Chương Thương mại điện tử của Hiệp định CPTPP (Chương 14) đặt mục tiêu vừa thúc đẩy dòng chảy dữ liệu xuyên biên giới, vừa bảo vệ người tiêu dùng và dữ liệu cá nhân, với nhiều nghĩa vụ cứng và cơ chế thực thi rõ ràng. Các điều khoản then chốt gồm: cấm đánh thuế đối với truyền tải điện tử (14.3), đối xử không phân biệt với sản phẩm số (14.4), công nhận giao dịch điện tử và chữ ký số (14.6), yêu cầu có khung bảo vệ thông tin cá nhân (14.8), bảo đảm chuyển dữ liệu xuyên biên giới (14.11), không yêu cầu đặt cơ sở điện toán trong nước (14.13), quy định về tin nhắn rác (14.14), hợp tác an ninh mạng (14.16), và hạn chế yêu cầu chuyển giao mã nguồn (14.17). Các điều khoản này có ngoại lệ là “mục tiêu chính sách công chính đáng” nhưng đi kèm điều kiện kiểm soát chặt như không phân biệt đối xử, không hạn chế vượt mức cần thiết. Đa số các điều khoản chịu sự điều chỉnh của Chương Giải quyết tranh chấp nhưng có thể có thời gian chuyển tiếp khi áp dụng cho từng nước. 

Chương Thương mại điện tử của Hiệp định RCEP (Chương 12) lại nhấn mạnh việc tạo “môi trường thuận lợi” thông qua khung pháp lý cho giao dịch điện tử, bảo vệ người tiêu dùng trực tuyến, bảo vệ thông tin cá nhân, thương mại phi giấy tờ, chữ ký điện tử, minh bạch, hợp tác và an ninh mạng. RCEP có hai điều khoản về dữ liệu mang tính bước tiến (12.14 — Đặt máy chủ; 12.15 — Lưu chuyển dữ liệu xuyên biên giới) nhưng có ngoại lệ rất rộng, gồm ngoại lệ vì mục tiêu chính sách công do chính nước áp dụng tự đánh giá tính “cần thiết”, và ngoại lệ an ninh thiết yếu kèm điều kiện “các Bên khác không được kiện các biện pháp như vậy”. Đáng chú ý, toàn bộ Chương 12 không thuộc phạm vi giải quyết tranh chấp của RCEP, trừ khi sau rà soát chung các Bên đồng ý bổ sung. Hiện Điều 12.17(3) ghi rõ “không Bên nào được sử dụng Cơ chế giải quyết tranh chấp của Chương 19 cho bất kỳ vấn đề phát sinh nào theo Chương này”. 

Như vậy, sơ bộ có thể thấy Hiệp định CPTPP theo mô hình “ràng buộc pháp lý – có thể kiện” còn Hiêp định RCEP theo mô hình “tiệm tiến – hợp tác”. Nhìn từ góc độ quản trị dữ liệu, Hiệp định CPTPP nghiêng về tự do luân chuyển dữ liệu có điều kiện, còn RCEP tạo “hàng rào mềm” để các nước giữ dư địa chính sách số nội địa.

2) So sánh các nghĩa vụ cốt lõi

3) Tác động của các khác biệt

3.1. Dữ liệu xuyên biên giới và đặt máy chủ

Cả hai hiệp định đều thừa nhận tầm quan trọng của luân chuyển dữ liệu đối với giao dịch số. Tuy nhiên, CPTPP quy định nghĩa vụ “mở” có điều kiện nhằm đảm bảo biện pháp hạn chế dữ liệu không vượt quá mức cần thiết cho mục tiêu chính sách công (theo kiểm tra ba bước kiểu GATT/GATS: “không phân biệt đối xử”, “không trá hình”, “không vượt quá cần thiết”). Trong khi đó, RCEP dùng cấu trúc “một Bên có thể áp dụng bất kỳ biện pháp nào mà Bên đó cho là cần thiết” để đạt mục tiêu chính sách công, và thêm ngoại lệ an ninh thiết yếu với mấu chốt “các biện pháp như vậy sẽ không bị kiện”. Sự khác biệt trong lựa chọn ngôn ngữ pháp lý khiến CPTPP ít rủi ro phân mảnh hơn và nâng độ dự báo cho doanh nghiệp, còn RCEP duy trì dư địa chủ quyền số cho quốc gia thành viên — đặc biệt hữu ích với các nền kinh tế đang hoàn thiện khung dữ liệu cá nhân, an ninh mạng, điện toán đám mây. 

3.2. Mã nguồn và bảo hộ tài sản trí tuệ phần mềm

CPTPP có điều khoản cấm yêu cầu chuyển giao hoặc tiếp cận mã nguồn của phần mềm thương mại (trừ một số ngoại lệ hẹp như hạ tầng thiết yếu, thủ tục bằng sáng chế, hoặc theo thỏa thuận thương mại tự nguyện). Đây là chuẩn mực “thế hệ mới” nhằm bảo vệ bí mật thương mại và khuyến khích FDI số giá trị cao. RCEP không có điều khoản tương đương; thay vào đó, điều 12.16 khuyến khích đối thoại về các vấn đề đang nổi như “sản phẩm số, mã nguồn, dữ liệu”. Hệ quả là CPTPP tạo lá chắn pháp lý mạnh cho nhà cung cấp nền tảng/phần mềm, còn RCEP giữ mức trung tính cho phép quốc gia tự định đoạt yêu cầu truy cập mã nguồn. 

3.3. Thuế hải quan đối với truyền tải điện tử

Cả hai hiệp định đều cấm đánh thuế hải quan đối với truyền tải điện tử, nhưng CPTPP quy định cấm theo nghĩa vụ vĩnh viễn trong khuôn khổ hiệp định, tách khỏi tính tạm thời của “lệnh tạm hoãn” tại WTO. RCEP lại gắn cam kết với “thực tiễn hiện hành” và cho phép điều chỉnh theo quyết định tiếp theo của WTO, đồng nghĩa mức độ chắc chắn thấp hơn về dài hạn. Đây là ví dụ điển hình của cách tiếp cận “ràng buộc” với “linh hoạt”. 

3.4. Cơ chế giải quyết tranh chấp và tính cưỡng hành

Hiệu lực ràng buộc pháp lý phụ thuộc lớn vào khả năng đưa ra cơ chế giải quyết tranh chấp (DS). CPTPP cho phép áp dụng DS đối với chương thương mại điện tử, chỉ miễn trừ tạm thời cho một số nước (ví dụ Việt Nam, Malaysia) và với các điều khoản xác định (theo Điều 14.18). Ngược lại, RCEP loại trừ toàn bộ Chương Thương mại điện tử khỏi phạm vi điều chỉnh DS, chỉ khuyến khích tham vấn và/hoặc nêu vấn đề tại Ủy ban chung, kèm cam kết sẽ xem xét lại trong kỳ rà soát tổng thể hiệp định. Điều này khiến nghĩa vụ về dữ liệu/điện toán trong RCEP mang tính chuẩn mực mềm hơn là pháp điển cưỡng hành. 

3.5. Bảo vệ người tiêu dùng, dữ liệu cá nhân và tương thích quy định

Cả hai hiệp định đều yêu cầu các Bên “duy trì khung pháp lý” bảo vệ thông tin cá nhân và người tiêu dùng trực tuyến. CPTPP bổ sung định hướng tương thích chế độ (interoperability) — ví dụ thừa nhận kết quả quản lý lẫn nhau, cơ chế chuyển đổi; điều này phù hợp với nhu cầu hoạt động xuyên biên giới của nền tảng số và thương mại dịch vụ. RCEP đặt trọng tâm xây dựng khung nội địa và hợp tác, có lộ trình cho các nước CLMV; cách tiếp cận thực tế này giúp nâng mặt bằng thể chế trong khu vực nhưng có thể khiến mức độ đồng bộ hóa giữa các Bên diễn tiến chậm hơn.

4) Hàm ý chính sách cho doanh nghiệp và cơ quan quản lý

Đối với doanh nghiệp số/nền tảng xuyên biên giới:

- Ở các thị trường CPTPP, kỳ vọng mức tự do dữ liệu cao hơn, ít rủi ro yêu cầu đặt máy chủ; tranh chấp có thể được xử lý bằng DS, tăng tính dự báo cho đầu tư hạ tầng số và triển khai đám mây khu vực. 

- Ở các thị trường RCEP, cần chuẩn bị phương án bản địa hóa dữ liệu/điện toán khi cần thiết và theo dõi các quy định an ninh mạng, dữ liệu cá nhân; lợi thế là khung hợp tác giúp chuẩn hóa thủ tục (giấy tờ điện tử, chữ ký số) và mở rộng thương mại phi giấy tờ trong khu vực Đông Á. 

Đối với cơ quan quản lý:

- Nếu mục tiêu là thu hút FDI số chất lượng cao, các chuẩn CPTPP (cấm yêu cầu mã nguồn, đặt máy chủ; tự do dữ liệu có điều kiện) là điểm tựa thể chế để định hình luật nội địa đồng bộ với chuẩn quốc tế mới. 

- Nếu cần giữ dư địa điều tiết (ví dụ xây khuôn khổ bảo vệ dữ liệu cá nhân, an ninh không gian mạng, giám sát nền tảng số), cách thiết kế ngoại lệ theo RCEP cho phép biên độ chính sách rộng hơn ở giai đoạn quá độ; song cần minh bạch và tương xứng để tránh tạo “rào cản trá hình”. 

5) Kết luận

CPTPP và RCEP đều công nhận vai trò trung tâm của thương mại điện tử trong tăng trưởng khu vực, nhưng khác nhau căn bản về mức ràng buộc pháp lý, phạm vi ngoại lệ và cơ chế cưỡng hành. CPTPP theo đuổi mô hình “ràng buộc pháp lý cao” với các nghĩa vụ mang tính: cấm đánh thuế hải quan đối với truyền tải điện tử, bảo đảm lưu chuyển dữ liệu xuyên biên giới, cấm yêu cầu đặt máy chủ nội địa, hạn chế yêu cầu tiết lộ mã nguồn và cho phép sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp đối với hầu hết điều khoản của Chương Thương mại điện tử. Ngược lại, RCEP thiết kế theo hướng “khung linh hoạt”: nhiều điều khoản theo chuẩn “nỗ lực tối đa”, cho phép ngoại lệ rộng vì “mục tiêu chính sách công chính đáng” và “lợi ích an ninh thiết yếu”, có điều khoản về ngoại lệ an ninh “không thể bị kiện”, và loại trừ toàn bộ Chương Thương mại điện tử khỏi cơ chế giải quyết tranh chấp. Khác biệt này dẫn tới hệ quả thực thi là CPTPP có hiệu lực ràng buộc pháp lý và tính dự báo cao hơn cho doanh nghiệp số, còn RCEP nhấn mạnh hài hòa quy định, hợp tác và dư địa chính sách quốc gia.