Trong bối cảnh kinh tế số trở thành động lực tăng trưởng mới của khu vực, ASEAN đã và đang đẩy mạnh xây dựng các khuôn khổ hợp tác nhằm thúc đẩy thương mại số và thương mại điện tử xuyên biên giới. Nổi bật trong số đó là việc khởi động đàm phán Hiệp định Khung Kinh tế số ASEAN (ASEAN Digital Economy Framework Agreement – DEFA), được kỳ vọng sẽ tạo nền tảng thể chế toàn diện cho phát triển kinh tế số khu vực. Tuy nhiên, thực tiễn triển khai cho thấy vẫn tồn tại khoảng cách đáng kể giữa các cam kết ở cấp khu vực và việc thực thi ở cấp quốc gia.

DEFA: Tham vọng xây dựng thị trường số thống nhất của ASEAN

DEFA được ASEAN định hướng là một hiệp định khung toàn diện, bao trùm các lĩnh vực cốt lõi của kinh tế số như thương mại điện tử, dòng chảy dữ liệu xuyên biên giới, thanh toán số, nhận dạng điện tử, bảo vệ người tiêu dùng trực tuyến và an ninh mạng. Mục tiêu dài hạn của DEFA là hình thành một không gian kinh tế số thống nhất, giảm phân mảnh chính sách và tạo thuận lợi cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa (MSMEs), tham gia thương mại số xuyên biên giới.

So với các khuôn khổ hiện có như Hiệp định Thương mại điện tử ASEAN (AETA) hay các sáng kiến hợp tác tự nguyện, DEFA được kỳ vọng sẽ có tính ràng buộc cao hơn, đồng thời thiết lập các nguyên tắc chung về quản trị dữ liệu và tiêu chuẩn số trong khu vực. Tuy nhiên, chính mức độ tham vọng này cũng đặt ra thách thức lớn trong quá trình đàm phán và thực thi.

Quy mô và tiềm năng thương mại số ASEAN

ASEAN được xem là một trong những khu vực phát triển số nhanh nhất thế giới với các dữ liệu từ World Economic Forum cho thấy ASEAN là thị trường Internet phát triển nhanh nhất, với 125.000 người dùng Internet mới mỗi ngày, và tiềm năng đóng góp $1 nghìn tỷ vào GDP khu vực trong 10 năm tới từ kinh tế số.

Báo cáo khác chỉ ra rằng thương mại điện tử ASEAN tăng trưởng mạnh, với giá trị thị trường dự kiến đạt khoảng $330 tỷ vào năm 2025, và theo các phân tích từ Boston Consulting Group, có thể đạt $1 nghìn tỷ vào năm 2030, thậm chí lên $2 nghìn tỷ nếu DEFA được thực thi đầy đủ.

Những con số này phản ánh tiềm năng kinh tế số to lớn của ASEAN — nhưng chúng cũng đặt ra yêu cầu cấp bách về một môi trường chính sách thống nhất để dòng chảy dữ liệu và thương mại số thực sự diễn ra suôn sẻ.

Dòng chảy dữ liệu xuyên biên giới: Động lực tăng trưởng nhưng thiếu đồng thuận

Dữ liệu được coi là “nguồn lực đầu vào” của thương mại số. Việc cho phép dòng chảy dữ liệu xuyên biên giới là điều kiện then chốt để phát triển thương mại điện tử, dịch vụ số và các mô hình kinh doanh nền tảng. Trên thực tế, ASEAN vẫn chưa đạt được sự đồng thuận đầy đủ về cách tiếp cận vấn đề này.

Một số quốc gia thành viên theo đuổi mô hình tương đối mở, cho phép dữ liệu lưu chuyển tự do kèm theo các biện pháp bảo vệ phù hợp, trong khi một số nước khác áp dụng yêu cầu lưu trữ dữ liệu nội địa (data localization) hoặc kiểm soát chặt chẽ dòng dữ liệu vì lý do an ninh quốc gia và chủ quyền số. Sự khác biệt này khiến doanh nghiệp phải đối mặt với chi phí tuân thủ cao, làm giảm lợi ích từ hội nhập thị trường số ASEAN.

Bảo vệ dữ liệu và chủ quyền số: Trục căng thẳng chính sách mới

Bên cạnh thúc đẩy thương mại, các quốc gia ASEAN ngày càng chú trọng đến bảo vệ dữ liệu cá nhân, an ninh mạng và chủ quyền số. Tuy nhiên, mức độ hoàn thiện khung pháp lý giữa các nước còn rất không đồng đều.

Một số quốc gia đã ban hành luật bảo vệ dữ liệu cá nhân tiệm cận các chuẩn mực quốc tế, trong khi các nước khác vẫn đang trong giai đoạn xây dựng hoặc hoàn thiện thể chế. Sự thiếu hài hòa về quy định làm gia tăng nguy cơ “phân mảnh số”, đi ngược lại mục tiêu xây dựng thị trường số thống nhất mà DEFA hướng tới.

Case study Singapore: Mô hình tiên phong về mở cửa và chuẩn hóa

Singapore được xem là quốc gia đi đầu trong ASEAN về phát triển thương mại số và quản trị dữ liệu. Với khung pháp lý minh bạch, cách tiếp cận dựa trên quản lý rủi ro và sự tham gia sâu rộng vào các hiệp định kinh tế số thế hệ mới, Singapore đã tạo dựng môi trường thuận lợi cho dòng chảy dữ liệu và thương mại điện tử xuyên biên giới.

Kinh nghiệm của Singapore cho thấy, việc kết hợp giữa mở cửa dữ liệu có điều kiện, bảo vệ dữ liệu cá nhân và hợp tác quốc tế có thể vừa thúc đẩy đổi mới sáng tạo, vừa bảo đảm an ninh và lợi ích quốc gia. Đây là một mô hình tham chiếu quan trọng cho quá trình xây dựng DEFA.

Case study Việt Nam: Cân bằng giữa hội nhập và quản lý

Tại Việt Nam, thương mại điện tử và dịch vụ số tăng trưởng nhanh, song khung chính sách vẫn đang trong quá trình điều chỉnh để thích ứng với các mô hình kinh doanh mới. Việt Nam thể hiện cách tiếp cận thận trọng hơn đối với vấn đề dữ liệu, nhấn mạnh yêu cầu quản lý, bảo vệ an ninh mạng và chủ quyền số.

Thách thức đặt ra là làm thế nào để hài hòa hóa chính sách trong nước với các cam kết khu vực, qua đó tận dụng tốt hơn các cơ hội từ DEFA, đồng thời hạn chế tác động bất lợi đến môi trường đầu tư và hoạt động của doanh nghiệp số.

Thu hẹp khoảng cách giữa cam kết và thực tiễn

Để DEFA thực sự trở thành động lực cho thương mại số ASEAN, cần chú trọng một số định hướng chính sách then chốt: tăng cường hài hòa hóa pháp luật về dữ liệu và thương mại điện tử; áp dụng cách tiếp cận linh hoạt, theo lộ trình; đẩy mạnh xây dựng năng lực thể chế và kỹ thuật cho các quốc gia thành viên; và tăng cường đối thoại công – tư trong quá trình xây dựng và thực thi chính sách.

Khoảng cách giữa cam kết và thực tiễn trong thương mại số ASEAN phản ánh những thách thức đặc thù của một khu vực đa dạng về trình độ phát triển và ưu tiên chính sách. Việc thu hẹp khoảng cách này sẽ quyết định khả năng ASEAN hiện thực hóa tham vọng trở thành một không gian kinh tế số thống nhất, năng động và tự cường trong giai đoạn tới.

Nguồn: Tổng hợp từ Vụ Chính sách thương mại đa biên – Bộ Công Thương