Theo báo cáo “Thị trường nguyên tố đất hiếm - Dự báo toàn cầu 2025-2030” của ResearchAndMarkets.com, thị trường đất hiếm toàn cầu dự kiến tăng trưởng ổn định từ 5,40 tỷ USD năm 2024 lên 7,79 tỷ USD năm 2030. Động lực chính đến từ cuộc chuyển dịch sang nền kinh tế xanh, công nghệ cao và nhu cầu gia tăng trong lĩnh vực quốc phòng – những ngành phụ thuộc mạnh mẽ vào nguyên tố đất hiếm.

Đông Nam Á: Từ “hãng khai khoáng thô” đến mắt xích chiến lược

Trong bối cảnh Trung Quốc nhiều lần sử dụng đất hiếm như công cụ đòn bẩy địa chính trị, các cường quốc công nghiệp đang nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung. Lợi thế tài nguyên của Đông Nam Á vì vậy đang dịch chuyển từ giá trị thương mại thuần túy sang giá trị chiến lược.

Bài phân tích của Tiến sĩ Chester Cabalza (IDSC – Philippines) chỉ ra: Việt Nam sở hữu trữ lượng đất hiếm đứng thứ hai thế giới, Myanmar đứng thứ tư; trong khi Indonesia, Malaysia và Philippines lại nắm giữ nhiều khoáng sản quan trọng liên quan trực tiếp đến sản xuất xe điện và công nghệ cao.

Malaysia hiện đã hình thành năng lực chế biến quy mô lớn – “nút thắt” mà đa số các nước khác còn thiếu. Indonesia và Thái Lan tiếp tục củng cố vị trí nhà sản xuất niken và thiếc chủ chốt của thế giới – nguồn nguyên liệu cốt lõi cho pin xe điện.

Những chuyển động này cho thấy Đông Nam Á không chỉ là nơi tập trung tài nguyên, mà còn dần nắm giữ lợi thế ở các khâu có giá trị cao hơn trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Đất hiếm – “con bài thương lượng” mới tại ASEAN

Indonesia đang tận dụng đất hiếm như một yếu tố thương lượng trong quan hệ thương mại với Mỹ, hướng tới giảm thuế quan và xử lý thâm hụt thương mại 17,9 tỷ USD. Malaysia cũng đã lựa chọn lập trường cởi mở hơn với Washington để thu hút đầu tư công nghiệp chế biến.

Philippines – vốn từng xuất khẩu gián tiếp nguyên liệu cho chuỗi cung ứng Trung Quốc – nay đã tích cực tái định vị để không “bán rẻ” tài nguyên chiến lược.

Các động thái này phản ánh cách tiếp cận mới của ASEAN: không khai thác đất hiếm như tài nguyên thô, mà là tài sản địa chiến lược mang lại đòn bẩy trong các thương thuyết kinh tế.

Hợp tác – cạnh tranh: “thế trận kép” của chuỗi cung ứng đất hiếm

Thái Lan – nước sản xuất đất hiếm lớn thứ sáu thế giới – hướng tới trở thành trung tâm chế biến và tái chế khu vực. Quan điểm được nước này nhấn mạnh: đất hiếm chính là “dầu mỏ của thế kỷ XXI” trong bối cảnh chuyển dịch sang năng lượng sạch.

Bài viết trên WGI.WORLD nhận định: ASEAN có thể lựa chọn mô hình “cạnh tranh có điều phối” với Trung Quốc – vừa tận dụng đầu tư và công nghệ từ nước này, vừa tranh thủ cơ hội tăng cường liên kết với Mỹ, Nhật Bản, Australia và EU.

Thách thức lớn nhất đặt ra là: làm thế nào để không bị khóa chặt vào vai trò cung ứng tài nguyên thô, trong khi công đoạn chế biến và sản xuất – nơi tạo ra giá trị gia tăng cao nhất – vẫn nằm chủ yếu trong tay Trung Quốc.
Việc các nước như Malaysia mở rộng hợp tác với Lynas Rare (Australia) là tín hiệu tích cực cho một chuỗi cung ứng đa trung tâm, giảm dần sự phụ thuộc.

Một trung tâm địa kinh tế mới đang hình thành

Đất hiếm đang là thước đo vị thế của các nền kinh tế trong kỷ nguyên công nghệ cao. Với lợi thế tài nguyên, thị trường tiêu thụ đang tăng trưởng và vị trí địa chính trị chiến lược, Đông Nam Á có điều kiện định hình vai trò lớn hơn trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Song, chuyên gia cảnh báo rằng cơ hội đi cùng rủi ro: nếu thiếu chiến lược tổng thể, khu vực có thể rơi vào vòng xoáy khai thác thiếu bền vững hoặc cạnh tranh không cần thiết giữa các quốc gia trong nội khối ASEAN.
Để tối ưu hóa lợi ích dài hạn, cần có cấu trúc phối hợp khu vực, bao gồm tiêu chuẩn hóa quy định khai thác – chế biến, cơ chế chia sẻ công nghệ, cũng như thu hút đầu tư có chọn lọc.

Đất hiếm có thể trở thành nền tảng nâng cao vị thế địa kinh tế của ASEAN, nếu các quốc gia chuyển từ tư duy khai thác tài nguyên sang tư duy kinh tế chuỗi cung ứng – công nghệ – an ninh. Cuộc đua không chỉ là khai thác mỏ, mà là giành quyền kiểm soát tương lai của các ngành công nghiệp chiến lược toàn cầu.

ĐẤT HIẾM LÀ GÌ? ỨNG DỤNG VÀO ĐÂU?

Đất hiếm là gì?

- Là nhóm gồm 17 nguyên tố kim loại đặc biệt trong bảng tuần hoàn
- Được gọi là “đất hiếm” vì phân bố rải rác, khó tinh luyện và chi phí chế biến cao
- không hiếm về trữ lượng trong tự nhiên, nhưng công nghệ tách – chế biến mới là yếu tố tạo ra giá trị chiến lược

Ứng dụng ở đâu?

- Là vật liệu cốt lõi của các ngành công nghệ cao và quốc phòng
Dùng để sản xuất:
- Nam châm vĩnh cửu cho xe điện, tua-bin gió
- Chip bán dẫn, laser, thiết bị viễn thông 5G
- Pin lưu trữ năng lượng, màn hình, loa, camera điện thoại
- Thiết bị quân sự: radar, tên lửa dẫn đường, hệ thống tác chiến điện tử

Vì sao mang tính chiến lược?

- Không thể thay thế trong công nghệ xanh và quốc phòng
- Quy mô cung ứng toàn cầu tập trung cao → dễ trở thành công cụ gây sức ép địa chính trị
- Ai kiểm soát đất hiếm, người đó nắm lợi thế trong các ngành công nghiệp tương lai

Nguồn: Vụ Chính sách thương mại đa biên, Bộ Công Thương tổng hợp