Những năm gần đây, Hoa Kỳ và EU đã nỗ lực giảm phụ thuộc vào Trung Quốc về hàng hóa và sản xuất. Trong bối cảnh đó, Trung Quốc đang chuyển hướng tập trung sang các thị trường mới, đặc biệt là ở các nước đang phát triển, như các nước Đông Nam Á.

Sự chuyển hướng này đã giúp Trung Quốc duy trì đà tăng trưởng xuất khẩu, nhưng cũng tạo ra những thách thức mới cho các nền kinh tế Đông Nam Á. Nhiều nhà sản xuất nội địa tại các quốc gia như Indonesia, Thái Lan và Việt Nam hiện đang phải vật lộn để cạnh tranh với làn sóng hàng hóa giá rẻ đến từ Trung Quốc.

Trung Quốc xuất khẩu ít hơn sang phương Tây, nhiều hơn sang ASEAN

Thương mại giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ hoặc EU đã giảm sút trong nhiều năm. Năm 2018, gần 20% hàng xuất khẩu của Trung Quốc sang Hoa Kỳ, nhưng đến năm 2024, con số này đã giảm xuống chỉ còn 14,7%. EU cũng chứng kiến mức giảm tương tự, mặc dù nhỏ hơn, từ 17% xuống 14,4%. Tương tự, Trung Quốc thực tế đã và đang giảm sự phụ thuộc xuất khẩu vào các nền kinh tế phát triển khác, bao gồm Nhật Bản, Hàn Quốc và Đài Loan (Trung Quốc).

Biểu đồ cho thấy tỷ lệ xuất khẩu của Trung Quốc sang Hoa Kỳ và EU từ năm 2010 đến năm 2024

Thay vào đó, Trung Quốc đang xuất khẩu nhiều hơn sang các nước Nam Bán cầu, đặc biệt là Đông Nam Á. Năm 2024, 16,4% kim ngạch xuất khẩu của Trung Quốc là sang ASEAN, nhiều hơn so với Hoa Kỳ hoặc EU.

Điều chỉnh lại xuất khẩu sang ASEAN

Sự quan tâm của Trung Quốc đối với ASEAN bắt đầu tăng lên kể từ cuộc chiến thương mại Hoa Kỳ - Trung Quốc năm 2018, bắt đầu dưới thời Tổng thống Donald Trump. Để tránh thuế quan cao, một số hàng hóa Trung Quốc đã được chuyển hướng qua các nước Đông Nam Á trước khi đến Hoa Kỳ.

Đặc biệt, Việt Nam đã chứng kiến sự gia tăng mạnh mẽ trong xuất khẩu sang Hoa Kỳ, gần tương ứng với mức tăng nhập khẩu từ Trung Quốc. Điều này khiến nhiều người tin rằng Việt Nam đang được sử dụng làm điểm trung chuyển cho hàng hóa Trung Quốc.

Biểu đồ cho thấy kim ngạch xuất khẩu gia tăng của Việt Nam sang Hoa Kỳ dường như chủ yếu là hàng trung chuyển từ Trung Quốc

Nhưng lỗ hổng đó đang dần bị lấp lại. Hoa Kỳ bắt đầu áp dụng thuế "đối ứng " với một số nước ASEAN để ngăn chặn tình trạng "tăng vọt" xuất khẩu này. Mặc dù các mức thuế này đã bị trì hoãn, một số chính phủ Đông Nam Á đã bắt đầu xử lý nghiêm các hành vi vi phạm quy định " xuất xứ" của các nhà xuất khẩu để bảo vệ danh tiếng là đối tác thương mại có trách nhiệm của mình.

Hàng hóa thành phẩm vẫn ở lại ASEAN 

Cho đến gần đây, hầu hết hàng xuất khẩu của Trung Quốc sang ASEAN là linh kiện hoặc nguyên vật liệu cho sản xuất tại các nhà máy địa phương. Giờ đây, ngày càng nhiều sản phẩm hoàn thiện - như quần áo, đồ điện tử và đồ nội thất - được bán trực tiếp cho người tiêu dùng ở Đông Nam Á, thường thông qua các nền tảng trực tuyến.

Điều này đang bắt đầu gây tổn hại đến các ngành công nghiệp địa phương. Tại Indonesia, hàng nhập khẩu quần áo giá rẻ từ Trung Quốc đã khiến 80.000 việc làm trong ngành dệt may mất đi vào năm 2024, với gần 280.000 việc làm khác có nguy cơ bị ảnh hưởng. Tại Thái Lan, hơn 100 nhà máy vừa và nhỏ, chủ yếu trong lĩnh vực đồ nội thất, đồ điện tử và phụ tùng ô tô, đã phải đóng cửa hàng tháng từ năm 2021 đến năm 2024.

Trung Quốc cũng đang đầu tư vào ASEAN

Trung Quốc không chỉ xuất khẩu hàng hóa mà còn đầu tư mạnh vào các nước ASEAN, đặc biệt là xe điện (EV), pin và năng lượng mặt trời. Năm 2024, nhà sản xuất ô tô Trung Quốc BYD đã mở một nhà máy tại Thái Lan, có khả năng sản xuất 150.000 xe điện mỗi năm. Gã khổng lồ sản xuất pin Trung Quốc CATL đã cam kết đầu tư 5,8 tỷ đô la vào ngành công nghiệp niken của Indonesia vào năm 2023, mặc dù gần đây đã cắt giảm một nửa số tiền này.

Những khoản đầu tư này mang lại việc làm và công nghệ, nhưng cũng làm gián đoạn chuỗi cung ứng nội địa. Tại Thái Lan, làn sóng xe điện tràn ngập đã gây ra cuộc chiến giá cả và cắt giảm sản lượng, đẩy một số nhà cung cấp phụ tùng ô tô nội địa vào tình trạng phá sản.

Hoạt động sản xuất tại các nhà máy đang chậm lại trên khắp ASEAN

Hoạt động sản xuất trong khu vực dường như đang chững lại. Tại các nước ASEAN lớn, các chỉ số hiệu suất sản xuất chính (PMI) đã giảm xuống mức âm, cho thấy dấu hiệu suy giảm. Điều này phản ánh mối lo ngại ngày càng tăng về cả môi trường thương mại toàn cầu và tác động của việc xuất khẩu của Trung Quốc tăng mạnh.

Biểu đồ cho thấy PMI sản xuất đang giảm ở các nền kinh tế lớn của ASEAN

Giá giảm –không phải lúc nào cũng tốt

Một thách thức khác là sự xuất hiện của rất nhiều hàng hóa Trung Quốc giá rẻ đang góp phần kéo giá cả xuống tại các thị trường ASEAN. Điều này nghe có vẻ tốt cho người mua sắm, nhưng nếu giá cả giảm quá nhiều, có thể dẫn đến giảm phát, khiến doanh nghiệp kiếm được ít lợi nhuận hơn, phải cắt giảm lương và sa thải nhân công.

Thái Lan đã và đang chứng kiến giảm phát, và các quốc gia như Malaysia và Singapore có thể sớm rơi vào tình trạng tương tự.

ASEAN cần làm gì tiếp theo?

Với tất cả những xu hướng trên, các nước ASEAN sẽ cần phải hành động thận trọng. Để bảo vệ nền kinh tế, nhiều nước có thể chuyển sang các chiến lược như khuyến khích chi tiêu nội địa nhiều hơn, xây dựng chính sách hỗ trợ các ngành công nghiệp địa phương, và đánh giá lại quan hệ thương mại với Trung Quốc. Điều này có thể làm chậm nỗ lực tăng cường hội nhập thương mại khu vực, khi ngày càng nhiều quốc gia tập trung vào việc bảo vệ nền kinh tế của mình trước tiên.