Trong bối cảnh Hiệp định Thương mại tự do ASEAN – Australia – New Zealand (AANZFTA) nâng cấp bắt đầu có hiệu lực, Việt Nam, Thái Lan và Philippines đã chính thức khởi động quá trình chuyển đổi biểu cam kết dịch vụ từ phương thức “chọn-cho” sang “chọn-bỏ” thông qua việc đề xuất và triển khai hoạt động “xây dựng Bộ hướng dẫn cấp khu vực cho việc chuyển đổi biểu cam kết dịch vụ từ phương thức chọn – cho sang chọn – bỏ” do Chương trình Thương mại Khu vực vì Sự Phát triển (RT4D) của Australia và New Zealand tài trợ. Việc chuyển đổi không chỉ nhằm đáp ứng nghĩa vụ trong Hiệp định AANZFTA nâng cấp mà còn hướng tới đảm tính việc thực thi nghĩa vụ tương tự trong khuôn khổ 1 số FTA khác như Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) và Hiệp định Thương mại Dịch vụ ASEAN (ATISA).

Lần lượt trong các ngày 12–13/6/2025 tại Hà Nội, 26/8/2024 tại Thành phố Hồ Chí Minh, 29/8/2025 tại Hải Phòng, 22/10/2025 tại Bangkok, Thái Lan và 21/11/2025 tại Manila, Philippines, trong khuôn khổ hoạt động “xây dựng Bộ hướng dẫn cấp khu vực cho việc chuyển đổi biểu cam kết dịch vụ từ phương thức chọn – cho sang chọn – bỏ”, Chương trình RT4D của Australia đã phối hợp với Bộ Công Thương Việt Nam và các Bộ ngành phụ trách liên quan của Thái Lan, Philippines, tổ chức các Hội thảo khu vực và trong nước nhằm trao đổi, phổ biến về Bộ hướng dẫn cấp khu vực cho việc chuyển đổi biểu cam kết dịch vụ từ phương thức “chọn – cho” sang “chọn – bỏ”. Các hội thảo thu hút sự quan tâm và tham dự đông đảo của đại diện các Bộ ngành, cơ quan phụ trách đàm phán biểu cam kết dịch vụ của các nước, các đơn vị liên quan cũng như đại diện các hiệp hội, ngành nghề quan tâm.

Hoạt động “xây dựng Bộ hướng dẫn cấp khu vực cho việc chuyển đổi biểu cam kết dịch vụ từ phương thức chọn – cho sang chọn – bỏ” do Việt Nam đề xuất với Chương trình RT4D và sau đó Thái Lan, Philippines (là các nước có cùng cam kết như Việt Nam về việc chuyển đổi biểu cam kết dịch vụ trong Hiệp định AANZFTA nâng cấp, Hiệp định RCEP và ATISA) tham gia cùng với vai trò nước thụ hưởng lợi ích. Với vai trò nước đề xuất ban đầu và trên cơ sở những kinh nghiệm đã có từ việc cam kết biểu dịch vụ theo phương thức chọn – bỏ trong một số FTA như Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), FTA Việt Nam – Israel, Việt Nam thể hiện vai trò nước đi đầu trong hoạt động này, từ việc rà soát khung pháp lý và hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật liên quan nhằm xác định mức độ sẵn sàng cho việc triển khai chuyển đổi, đến việc truyển tải các kinh nghiêm thực tiễn về xây dựng biểu cam kết chọn bỏ vào Bộ hướng dẫn hay đăng cai Hội thảo cấp khu vực nhằm phổ biến Bộ hướng dẫn, tạo diễn đàn quan trọng để chia sẻ kinh nghiệm, chuẩn hóa cách tiếp cận và tăng cường năng lực thể chế cho các nước ASEAN phải thực hiện nghĩa vụ chuyển đổi, hướng đến việc nâng cao tính minh bạch, khả năng dự đoán và sức hấp dẫn của thị trường dịch vụ ở các nước liên quan.

Cách tiếp cận “chọn-cho” và “chọn-bỏ” trong cam kết dịch vụ

Theo cách tiếp cận “chọn-cho”, vốn được áp dụng trong Hiệp định chung về Thương mại dịch vụ (GATS) của WTO và nhiều FTA có bao gồm nội dung về thương mại dịch vụ trước đây của ASEAN, các quốc gia chỉ cam kết mở cửa đối với những ngành, phân ngành được liệt kê cụ thể trong biểu cam kết, kèm theo các điều kiện và hạn chế cụ thể. Những ngành không được liệt kê mặc nhiên nằm ngoài phạm vi cam kết ràng buộc. Cách tiếp cận này cho phép Chính phủ các nước kiểm soát chặt chẽ phạm vi tự do hóa, song lại tạo ra mức độ minh bạch và khả năng dự đoán thấp đối với doanh nghiệp.

Ngược lại, với phương thức “chọn-bỏ”, tất cả các ngành dịch vụ được mặc định là mở cửa và chịu sự điều chỉnh của các nghĩa vụ cốt lõi như đối xử quốc gia, tiếp cận thị trường, v.v… trừ khi được liệt kê rõ ràng là ngoại lệ dưới dạng các Biện pháp không tương thích (Non-Conforming Measures – NCM). Các NCM này được tập hợp trong các danh mục bảo lưu, thường chia thành Danh mục A (các biện pháp hiện hành) và Danh mục B (dư địa chính sách cho các biện pháp có thể áp dụng trong tương lai).

Bộ hướng dẫn cấp khu vực được xây dựng nhấn mạnh việc chuyển đổi sang chọn-bỏ không đơn thuần là thay đổi hình thức biểu cam kết, mà là sự thay đổi về tư duy chính sách: từ coi mở cửa là ngoại lệ sang coi mở cửa là mặc định. Cách tiếp cận này làm gia tăng đáng kể tính minh bạch, giúp nhà cung cấp dịch vụ và nhà đầu tư nắm rõ những hạn chế còn tồn tại, đồng thời “khóa chặt” các cải cách thông qua các cơ chế, nguyên tắc như “giữ nguyên hiện trạng” (standstill) và “chỉ tiến không lùi” (ratchet).

Cam kết chuyển đổi biểu dịch vụ của Việt Nam, Thái Lan và Philippines trong các FTA liên quan

Trong Hiệp định AANZFTA nâng cấp, ba nước Việt Nam, Thái Lan và Philippines đã cam kết chuyển đổi biểu cam kết dịch vụ sang phương thức chọn-bỏ theo lộ trình được quy định trong Nghị định thư thứ hai sửa đổi Hiệp định. Cụ thể, các nước phải khởi động đàm phán trong vòng một năm kể từ khi Nghị định thư có hiệu lực và hướng tới hoàn tất chuyển đổi trong vòng hai năm, đồng thời bảo đảm mức độ tự do hóa không thấp hơn các cam kết trước đây.

Đây cũng là cam kết mà Việt Nam, Thái Lan, Philippines đưa ra trong Hiệp định RCEP và ATISA. RCEP cho phép áp dụng song song hai phương thức trong giai đoạn đầu, nhưng yêu cầu tất cả các thành viên phải chuyển sang chọn-bỏ trong vòng sáu năm. ATISA – hiệp định dịch vụ nội khối ASEAN – thậm chí đi xa hơn khi xác lập chọn-bỏ là phương thức mặc định và áp dụng cơ chế “chỉ tiến không lùi” nhằm bảo đảm tính tiến bộ của tự do hóa dịch vụ.

Sơ bộ mức độ sẵn sàng của Việt Nam, Thái Lan và Philippines

Bộ hướng dẫn cấp khu vực đã chỉ ra mức độ sẵn sàng của Việt Nam, Thái Lan và Philippines có sự khác biệt đáng kể. Việt Nam được đánh giá có mức độ sẵn sàng cao, nhờ kinh nghiệm từ các FTA có cam kết biểu dịch vụ theo phương thức chọn bỏ trước đây (CPTPP, VIFTA), cơ chế điều phối tương đối hoàn chỉnh do Bộ Công Thương chủ trì, và quá trình rà soát pháp lý đã được triển khai trong nhiều lĩnh vực dịch vụ. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất của Việt Nam nằm ở việc bảo đảm sự nhất quán giữa các hiệp định và xử lý các lĩnh vực nhạy cảm do nhiều bộ, ngành cùng quản lý.

Thái Lan được đánh giá ở mức sẵn sàng trung bình, với tiến bộ rõ rệt trong những năm gần đây nhờ các hoạt động nâng cao năng lực và tham vấn liên ngành. Tuy vậy, hệ thống pháp lý phân tán và sự phối hợp phức tạp giữa các cơ quan quản lý vẫn là rào cản lớn đối với việc xây dựng danh mục NCM đầy đủ và chính xác.

Philippines có nền tảng nhất định thông qua việc duy trì Danh mục Đầu tư Nước ngoài và các cải cách gần đây trong lĩnh vực dịch vụ, song vẫn đối mặt với các hạn chế mang tính hiến định về sở hữu nước ngoài trong một số ngành then chốt. Điều này đòi hỏi Philippines phải xây dựng các bảo lưu phù hợp và tăng cường hơn nữa năng lực kỹ thuật trong quá trình chuyển đổi.

RT4D và vai trò hỗ trợ triển khai các Hiệp định RCEP, AANZFTA nâng cấp

RT4D (viết tắt của Regional Trade for Development) là sáng kiến hỗ trợ kinh tế và kỹ thuật do Chính phủ Australia và New Zealand tài trợ, đóng vai trò trung tâm trong việc hỗ trợ kỹ thuật cho các nước ASEAN triển khai thực thi và tối đa hóa lợi ích từ hai FTA lớn là Hiệp định RCEP và AANZFTA nâng cấp, bao gồm cả nghĩa vụ chuyển đổi biểu cam kết dịch vụ.

Tính đến năm 2025, chương trình quản lý khoản cam kết khoảng 48,7 triệu USD (trong đó Australia đóng góp 46,3 triệu AUD và New Zealand 2,1 triệu NZD) với thời hạn kéo dài đến năm 2028, tập trung vào các mảng hỗ trợ kỹ thuật chính như cung cấp hỗ trợ kỹ thuật chuyên sâu, đào tạo kỹ năng, và tư vấn chính sách cho các nền kinh tế ASEAN, đặc biệt ưu tiên các nước như Việt Nam, Campuchia và Lào; thúc đẩy phát triển bền vững, tập trung vào các lĩnh vực như kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ (MSMEs), và trao quyền cho phụ nữ cũng như người khuyết tật trong thương mại./.

Nguồn: Vụ Chính sách thương mại đa biên, Bộ Công Thương tổng hợp