Trật tư AI toàn cầu đang dần hình thành dưới tác động của cuộc cách mạng trí tuệ nhân tạo, dẫn tới nhà nước và các chủ thể phi nhà nước cạnh tranh trong cuộc đua định hình trật tự phát triển và ứng dụng AI sao cho phù hợp với mục tiêu chiến lược và giá trị của riêng mình. Ngày 2 tháng 2 năm 2025, Đạo luật Trí tuệ nhân tạo của Liên minh châu Âu (Đạo luật AI) chính thức có hiệu lực, đưa EU trở thành khối đầu tiên trên thế giới ban hành một khuôn khổ pháp lý toàn diện cho trí tuệ nhân tạo. Thông qua sáng kiến này, EU hướng tới mục tiêu khẳng định vai trò là bên dẫn dắt toàn cầu trong quản trị AI. Tuy nhiên, những thách thức trong quá trình thực thi cũng như các tác động toàn cầu của Đạo luật AI có thể sẽ không như các nhà lập pháp EU đã kỳ vọng.

Nguồn hình ảnh: https://artificialintelligenceact.eu/

Lộ trình thực thi theo giai đoạn

Đạo luật AI của EU điều chỉnh nhiều vấn đề trong quản lý trí tuệ nhân tạo như: định nghĩa, phân loại rủi ro, quy định đối với các hệ thống AI rủi ro cao, nghĩa vụ về minh bạch, cũng như các biện pháp hỗ trợ đổi mới sáng tạo. Đạo luật cũng thiết lập cơ chế quản trị và thực thi nhằm bảo đảm việc triển khai và giám sát hiệu quả các quy định. Mặc dù Đạo luật AI chính thức có hiệu lực từ ngày 1 tháng 8 năm 2024, nhưng tất cả các quy định của đạo luật này không được áp dụng ngay từ thời điểm có hiệu lực mà thay vào đó, để doanh nghiệp có đủ thời gian thích ứng, Đạo luật AI được triển khai thực thi theo lộ trình sau:

Giai đoạn 1 (từ tháng 2/2025): Một số điều khoản then chốt bắt đầu có hiệu lực, bao gồm các quy định cấm đối với một số hệ thống AI nhất định và các yêu cầu liên quan đến nâng cao nhận thức/kiến thức về AI.

Giai đoạn 2 (từ tháng 8/2025): Các quy định liên quan đến tổ chức thông báo (Chương III), mô hình AI đa năng (Chương V), cơ chế quản trị (Chương VII), bảo mật (Điều 78), cũng như chế tài xử phạt (Điều 99 và 100) bắt đầu có hiệu lực. Trước thời hạn này, các quốc gia thành viên EU phải chỉ định cơ quan thẩm quyền quốc gia giám sát thực thi Đạo luật AI cũng như ban hành quy định trong nước về xử phạt các trường hợp vi phạm Đạo luật. 

Giai đoạn 3 (từ tháng 2/2026): Các điều khoản còn lại của Đạo luật sẽ bắt đầu có hiệu lực, ngoại trừ Điều 6(1) liên quan đến hệ thống AI rủi ro cao.

Giai đoạn 4 (từ tháng 8/2027 trở đi): Đạo luật sẽ được thực thi đầy đủ, với cơ chế giám sát thường trực trên toàn EU và áp dụng chế tài đối với các vi phạm. Đến giai đoạn này, các công ty được kỳ vọng phải hoàn toàn điều chỉnh hệ thống AI của mình phù hợp với các tiêu chuẩn của EU đặt ra thông qua Đạo luật AI.

Cách tiếp cận theo giai đoạn này phản ánh sự khó khăn trong việc hiện thực hóa một khuôn khổ pháp lý có phạm vi rộng như Đạo luật AI. Mặc dù việc thực thi từng phần mang lại cho doanh nghiệp khoảng thời gian để thích ứng với các quy định mới, các tập đoàn công nghệ lớn, với sự hậu thuẫn từ chính quyền Mỹ, vẫn liên tục kêu gọi EU trì hoãn việc áp dụng đạo luật này. Thách thức trong việc áp dụng một chuẩn mực thống nhất cho công nghệ đang phát triển nhanh chóng, cùng với những lời kêu gọi kéo dài thời gian hoặc miễn trừ từ phía các bên liên quan trong ngành, cho thấy việc thực thi hiệu quả Đạo luật AI của EU không dễ dàng như tưởng tượng. 

Nguồn hình ảnh: https://artificialintelligenceact.eu/

Tác động của Đạo luật AI EU đối với các quy định AI quốc tế 

Là khuôn khổ toàn diện đầu tiên về trí tuệ nhân tạo, được ban hành trong bối cảnh nhiều quốc gia vẫn đang xây dựng luật ràng buộc trong nước, Đạo luật AI của EU khả năng cao sẽ trở thành tài liệu tham khảo quan trọng và là mô hình cho nhiều nước học hỏi. Những quy định nền tảng của Đạo luật AI, nhấn mạnh tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và bảo vệ các quyền cơ bản, sẽ là cơ sở cho nhiều hệ thống pháp luật tham khảo khi xây dựng hệ thống quản lý AI của mình tiêu biểu như những điều khoản như 44 định nghĩa về các thuật ngữ liên quan đến quản lý AI hay mô hình quản lý dựa trên rủi ro của EU. 

Xét tới việc khối liên minh châu Âu EU là thị trường tiêu thụ quan trọng đối với sản phẩm và công nghệ AI, các công ty ngoài EU buộc phải tuân thủ các nghĩa vụ đặt ra trong Đạo luật nếu muốn duy trì khả năng tiếp cận thị trường châu Âu rộng lớn. Điều này tạo ra động lực để các nhà phát triển và vận hành AI bên ngoài EU điều chỉnh hoạt động theo yêu cầu của đạo luật, từ đó mở rộng ảnh hưởng của Đạo luật AI EU. Theo thời gian, các nghĩa vụ này có khả năng định hình thực tiễn quốc tế khi ngày càng nhiều doanh nghiệp thích ứng với các chuẩn mực của EU.

Tuy nhiên, con đường để Đạo luật AI của EU trở thành hình mẫu toàn cầu khó có thể diễn ra suôn sẻ hoặc sâu rộng như kỳ vọng của các nhà lập pháp châu Âu. Mỗi quốc gia đều có hệ thống pháp lý riêng và đề cao những giá trị khác nhau, khiến việc tiếp nhận toàn bộ đạo luật trở nên khó khả thi. Những nước ngoài EU sẽ có nhu cầu điều chỉnh AI sao cho phù hợp với bối cảnh cụ thể của họ, cho thấy tính phức tạp của việc hài hòa trật tự quản lý AI ở phạm vi toàn cầu. Do đó, hiệu quả của đạo luật với tư cách là tiêu chuẩn quốc tế sẽ phụ thuộc vào khả năng giải quyết những thách thức này.

Bài học cho ASEAN

ASEAN cũng đang tích cực thúc đẩy hợp tác và định hướng quản lý AI, thể hiện qua việc công bố nhiều sáng kiến nhằm xây dựng hệ sinh thái AI chung của khu vực, thúc đẩy đào tạo nguồn nhân lực, hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận công nghệ, cũng như tăng cường hợp tác quốc tế để tận dụng tiềm năng của trí tuệ nhân tạo. Những nỗ lực này, gắn với tầm nhìn của Chiến lược ASEAN về Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (4IR), cho thấy các quốc gia thành viên ASEAN đang cùng nhau định hình lộ trình phát triển AI trong kỷ nguyên số. 

Trong bối cảnh đó, Đạo luật AI của EU có thể cung cấp những kinh nghiệm thực tiễn quan trọng cho ASEAN, đặc biệt về cách thiết lập nguyên tắc quản trị chung hay phân loại cấp độ rủi ro của các mô hình AI. Tất nhiên thay vì sao chép mô hình châu Âu, ASEAN có thể theo dõi quá trình triển khai Đạo luật này để chọn lọc những yếu tố phù hợp với đặc thù đa dạng của khu vực, từ cấu trúc pháp luật, năng lực thể chế đến mức độ phát triển kinh tế. Cách tiếp cận đó không chỉ giúp các quốc gia thành viên xây dựng khung pháp lý AI riêng một cách linh hoạt, mà còn đặt nền móng cho việc hài hòa các chuẩn mực quản trị AI ở cấp khu vực trong tương lai.

Nguồn: Vụ Chính sách thương mại đa biên, Bộ Công Thương tổng hợp