Các quốc gia ASEAN, trong đó có Việt Nam, đang phải đối mặt với làn sóng hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc tràn vào thị trường nội địa, gây ra áp lực cạnh tranh cho các ngành sản xuất trong nước. Sau khi Mỹ và EU giảm nhập khẩu từ Trung Quốc, nước này đã chuyển hướng mạnh mẽ sang ASEAN, khiến tỷ trọng xuất khẩu sang khu vực này gia tăng. Ngành dệt may, điện tử và ô tô tại nhiều nước trong khu vực đã ghi nhận tình trạng sa thải lao động và đóng cửa nhà máy. Bên cạnh đó, đầu tư mạnh từ Trung Quốc vào xe điện và năng lượng tái tạo cũng tạo ra nguy cơ lệ thuộc công nghệ và cạnh tranh không lành mạnh. Cần có sự cân bằng giữa mở cửa thương mại và bảo vệ sản xuất trong nước, đồng thời tiếp tục tận dụng các cơ chế hợp tác khu vực như RCEP và AEC để thúc đẩy tăng trưởng bền vững.

Tình hình gần đây làm gia tăng lo ngại về những chuyển biến kinh tế trong khu vực ASEAN, khi các quốc gia thành viên đang phải đối mặt với sự cạnh tranh ngày càng gia tăng do làn sóng hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc đổ vào. Xu hướng này, được các nhà phân tích khu vực gọi là “cú sốc Trung Quốc lần thứ hai”, đang tạo ra áp lực lớn đối với các ngành sản xuất trong nước ở Đông Nam Á.

Trước bối cảnh các nền kinh tế lớn như Hoa Kỳ và Liên minh Châu Âu giảm sự phụ thuộc vào hàng hóa Trung Quốc, Trung Quốc đã chuyển hướng xuất khẩu mạnh mẽ sang khu vực "Phương Nam địa cầu" (Global South), đặc biệt là ASEAN. Năm 2024, xuất khẩu của Trung Quốc sang ASEAN chiếm 16,4% tổng giá trị xuất khẩu, vượt qua cả xuất khẩu sang Mỹ và EU.

Việt Nam, cùng với các nước như Indonesia, Thái Lan và Malaysia, đang chứng kiến sự gia tăng nhanh chóng của hàng nhập khẩu giá rẻ từ Trung Quốc trong các lĩnh vực như dệt may, điện tử và linh kiện ô tô. Sự phát triển này đã khiến nhiều doanh nghiệp trong nước, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa, gặp khó khăn trong cạnh tranh.

Dữ liệu gần đây cho thấy tình trạng mất việc làm và đóng cửa nhà máy ở các quốc gia ASEAN láng giềng do hàng Trung Quốc lấn át thị trường nội địa. Tại Indonesia, hơn 80.000 công nhân ngành dệt may đã bị sa thải trong năm 2024; Thái Lan ghi nhận trung bình hơn 100 nhà máy SME phải đóng cửa mỗi tháng trong giai đoạn 2021–2024. Mặc dù Việt Nam vẫn duy trì được sự ổn định ở một số ngành nhờ cấu trúc xuất khẩu vững mạnh và dòng vốn FDI lớn, nhiều nhà sản xuất nội địa trong các ngành có biên lợi nhuận thấp đang chịu áp lực đáng kể.

Cùng lúc, đầu tư trực tiếp từ Trung Quốc vào ASEAN trong các lĩnh vực xe điện (EV), pin và năng lượng tái tạo đang gia tăng nhanh chóng — tiêu biểu như nhà máy xe điện của BYD tại Thái Lan và dự án nickel của CATL tại Indonesia. Dù những khoản đầu tư này góp phần thúc đẩy mục tiêu chuyển đổi năng lượng xanh của ASEAN, chúng cũng dấy lên lo ngại về sự thống trị thị trường, các cuộc chiến giá và nguy cơ giảm phát lan rộng.

Tại Thái Lan, sự cạnh tranh về giá trong thị trường xe điện đã leo thang, khiến nhiều doanh nghiệp phải cắt giảm sản xuất và giảm giá bán. Việt Nam hiện đang theo dõi sát diễn biến này và kiên quyết đảm bảo môi trường cạnh tranh bình đẳng cho các nhà sản xuất xe điện trong nước.

Trước tình hình trên, cần có sự cân bằng giữa mở cửa kinh tế và phát triển công nghiệp có chiến lược. Về phía Việt Nam, theo các cam kết của Việt Nam trong Kế hoạch Tổng thể Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) và Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP), Việt Nam ủng hộ việc tăng cường hợp tác trong các lĩnh vực phi thuế quan, rà soát đầu tư và tiêu chuẩn kỹ thuật để đảm bảo tăng trưởng công bằng và bền vững trong toàn khu vực.

Khi các nền kinh tế ASEAN hướng tới hội nhập sâu rộng hơn và tăng cường khả năng chống chịu, việc đảm bảo rằng động lực tăng trưởng của khu vực không bị phá vỡ bởi các cú sốc cơ cấu hoặc sự phụ thuộc bên ngoài là điều then chốt.